Trong bối cảnh hiện nay, việc vận dụng khoa học, hiệu quả và thực chất tư tưởng Hồ Chí Minh về phòng, chống chủ nghĩa cơ hội góp phần quan trọng để xây dựng đất nước phát triển đạt được những mục tiêu quan trọng của kỷ nguyên phát triển mới – kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
Kế thừa phương pháp luận duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lê-nin, trong quá trình hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quán triệt nguyên tắc: xác định rõ và giải quyết đồng thời hai mặt của một vấn đề, như nâng cao đạo đức cách mạng và quét sạch chủ nghĩa cả nhân, xây đi liền với chống… Trong quá trình tiến hành kháng chiến, kiến quốc ở Việt Nam, bên cạnh việc quan tâm xây dựng, bồi dưỡng nhân sinh quan cộng sản, đạo đức cách mạng, khối đại đoàn kết…, Người luôn quan tâm đến đấu tranh phòng, chống chủ nghĩa duy tâm, mê tín, dị đoan; chống suy thoái đạo đức; chống chủ nghĩa cá nhân; chống chủ nghĩa cơ hội… Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, giữa xây và chống có mối quan hệ mật thiết với nhau: “Xây tốt thì chống mới tốt. Chống tốt thì xây mới tốt. Xây và chống là như hai chân của cuộc vận động, phải tiến bước nhịp nhàng” (1).
Chủ nghĩa cơ hội và những biểu hiện của chủ nghĩa cơ hộiChủ nghĩa cơ hội là không theo một đường lối rõ rệt, không có chính kiến rõ ràng, ngả nghiêng nhằm mưu lợi trước mắt. Chủ nghĩa cơ hội ra đời cùng với quá trình hình thành và phát triển của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế. Lúc đầu, chủ nghĩa cơ hội chỉ có một vài xu hướng, bè phái cơ hội, như Pierre Joseph Proudhon, Mikhail Alexandrovich Bakunin, nhưng sau đã phát triển thành một lực lượng chính trị đáng kể trong các đảng chủ chốt của Quốc tế Cộng sản II, dẫn tới sự phân liệt sâu sắc phong trào cộng sản và công nhân quốc tế(2).
V.I. Lê-nin cho rằng, những người theo chủ nghĩa cơ hội là những người chủ trương và hành động vô nguyên tắc, không triệt để, dứt khoát, sẵn sàng thỏa hiệp chính trị để theo đuổi lợi ích cục bộ, lợi ích cá nhân, lợi ích trước mắt; sẵn sàng chà đạp lên cái toàn cục, lợi ích cơ bản, lâu dài. Chính vì vậy, những người theo chủ nghĩa cơ hội là kẻ thù của phong trào cách mạng, trong khi cách mạng là nhằm giải phóng triệt để giai cấp công nhân, xây dựng chủ nghĩa xã hội để đem lại hạnh phúc, ấm no, tự do, dân chủ thực sự cho nhân dân, thì những người theo chủ nghĩa cơ hội chủ trương thỏa hiệp, cải lương nên không cùng chí hướng với giai cấp công nhân cách mạng, “bọn này dĩ nhiên là kẻ thù chính của chủ nghĩa Bôn-sê-vích trong nội bộ phong trào công nhân. Nó lại còn là kẻ thù chính trên phạm vi quốc tế nữa”(3).
Nhìn chung, biểu hiện của chủ nghĩa cơ hội rất đa dạng, như: Không có chính kiến, không có quan điểm rạch ròi, hoang mang dao động, dễ thỏa hiệp, sẵn sàng thay đổi; lợi dụng các vấn đề chính trị, xã hội để thỏa mãn nhu cầu và lợi ích cá nhân, bất chấp các hậu quả đối với cộng đồng, xã hội; không tin và không biết dựa vào nhân dân để thực hiện nhiệm vụ nhằm đem lại lợi ích cho cho tập thể; thiếu năng lực khắc phục khó khăn trong công việc chung,…
Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Trước sự khó khăn, những người phạm chủ nghĩa chủ quan và chủ nghĩa cơ hội thiếu đầu óc sáng suốt và thiếu năng lực khắc phục khó khăn, vì họ không biết dựa vào quần chúng và dựa vào Đảng, hoặc là họ không tin vào quần chúng, và không tin vào Đảng”(4). Người còn cho rằng, thiếu nguyên tắc, thiếu kiên trì, thiếu triệt để trong công tác và chủ nghĩa cơ hội có mối liên quan đến nhau. Những người theo chủ nghĩa cơ hội thường thiếu nguyên tắc, không kiên trì, kiên nhẫn, triệt để trong công tác, và ngược lại, nếu không kiên trì, kiên nhẫn, triệt để thì cũng sẽ dẫn đến chủ nghĩa cơ hội.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Đảng phải gan dạ, có kinh nghiệm, khôn khéo, kiên quyết mới lãnh đạo được kháng chiến. Đảng viên đều phải có gan hy sinh hết cho quyền lợi của quần chúng. Gan dạ mà không có kinh nghiệm thì dễ làm ẩu; cần có kinh nghiệm để làm cho đúng, đã gan dạ có kinh nghiệm rồi lại phải khôn khéo. Khôn khéo nghĩa là khi Đảng ra chính sách nào đó phải giải thích thế nào cho hợp với địa phương, đưa quần chúng ra tranh đấu… chứ không phải là khôn vặt. Đã khôn rồi lại phải kiên quyết, không kiên quyết thì dễ đi đến cơ hội”(5).
Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng cảnh báo, những người lãnh đạo, quản lý rơi vào chủ nghĩa cơ hội thường theo đuổi “vinh thân phì gia” và bị chi phối bởi quan niệm lạc hậu là “một người làm quan cả họ được nhờ”, biểu hiện trong chính trị là “đem bà con, bạn hữu đặt vào chức này việc kia, làm được hay không, mặc kệ. Hỏng việc đoàn thể chịu, cốt cho bà con, bạn hữu có địa vị là được”(6).
Tầm quan trọng của việc phòng, chống chủ nghĩa cơ hộiV.I. Lê-nin khẳng định: “Khi nói đến đấu tranh chống chủ nghĩa cơ hội thì không bao giờ được quên đặc điểm của tất cả chủ nghĩa cơ hội hiện đại trong mọi lĩnh vực là: nó mang tính chất không rõ ràng, lờ mờ và không thể nào hiểu nổi được. Do bản chất của mình, phái cơ hội chủ nghĩa bao giờ cũng tránh đặt các vấn đề một cách rõ ràng và dứt khoát; bao giờ cũng tìm con đường trung dung, quanh co uốn khúc như con rắn nước giữa hai quan điểm đối chọi nhau, nó tìm cách “thoả thuận” với cả quan điểm này lẫn quan điểm kia,…”. Trong tác phẩm Đường Cách Mệnh, khi nói về những kẻ theo chủ nghĩa cơ hội, Chủ tịch Hồ Chí Minh gọi là “bọn hoạt đầu” và Người đã đề cập tác hại của nó trong Quốc tế Cộng sản II: “Vì bọn hoạt đầu trong Đệ nhị quốc tế đã phản mục đích hội mà hoá ra chó săn cho tư bản và đế quốc chủ nghĩa, hoá ra phản cách mệnh”, chính vì để cho chủ nghĩa cơ hội nảy sinh, lũng đoạn và chi phối nên Quốc tế Cộng sản từ một tổ chức cách mạng mà bị chuyển hóa thành phản cách mạng, “Đệ nhị quốc tế trước vẫn là cách mệnh, nhưng vì kỷ luật không nghiêm, tổ chức không khéo, để tụi hoạt đầu xen vào nhiều quá; sau hoá ra phản cách mệnh”(10). Do đó, theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đảng cần phải chống chủ nghĩa cơ hội một cách quyết liệt, triệt để, bởi lẽ, “Không chống chủ nghĩa cơ hội thì không lãnh đạo được”(11).
Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, để xây dựng Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh thì việc chống chủ nghĩa cơ hội là yêu cầu tất yếu, phải tiến hành thường xuyên, liên tục vì chủ nghĩa cơ hội có thể nảy sinh và phát triển mọi lúc mọi nơi. Người khẳng định: “Đảng Lao động Việt Nam luôn luôn đấu tranh mạnh mẽ trên lĩnh vực tư tưởng. Trong khi kiên quyết tập trung mũi nhọn chống bọn đế quốc xâm lược và bọn tay sai của chúng, Đảng không hề lơ là việc đấu tranh chống những tư tưởng phản động, tư tưởng tư sản cải lương đầu hàng và thỏa hiệp với đế quốc; chống tư tưởng tiểu tư sản bấp bênh dao động, chống những biểu hiện chủ nghĩa cơ hội hữu khuynh và tả khuynh; ra sức đấu tranh để bảo vệ sự trong sáng của chủ nghĩa Mác – Lê-nin”(12).
Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng cho rằng, giữa chủ nghĩa cơ hội và chủ nghĩa cá nhân có mối quan hệ gần gũi, đều theo đuổi lợi ích cá nhân, lợi ích cục bộ, bất chấp lợi ích tập thể, cộng đồng, xã hội. Một trong những biểu hiện của chủ nghĩa cơ hội là tận dụng, khai thác triệt để tình hình để theo đuổi lợi ích cục bộ, trước mắt, bất chấp lợi ích toàn thể, lợi ích lâu dài, lợi ích cộng đồng, xã hội; còn chủ nghĩa cá nhân luôn luôn đặt lợi ích cá nhân lên trên, lên trước lợi ích tập thể, lợi ích chung. Chủ nghĩa cá nhân là nguyên nhân của nhiều căn bệnh trong đó có bệnh cơ hội chủ nghĩa, do đó, đồng thời với phòng, chống chủ nghĩa cơ hội, phải kiên trì, kiên quyết phòng, chống chủ nghĩa cá nhân.
TCCS